– Sáng 19/8/1945, người dân từ ngoại thành dồn dập đổ về trung tâm Hà Nội. Quảng trường Nhà Hát Lớn chưa bao giờ đông đến thế – một rừng cờ đỏ phấp phới giữa biển người, và khúc nhạc “Tiến quân ca” vang lên hùng tráng.
Hà Nội vùng đứng lên!
Sáng ngày 19/8, Hà Nội bừng lên không khí đấu tranh, hàng vạn nông dân, công nhân ngoại thành và các huyện Thanh Trì, Thường Tín, Phú Xuyên, Hoài Đức, Đan Phượng (Hà Đông), Gia Lâm (Bắc Ninh) mang theo cờ Việt Minh cùng gậy gộc, mã tấu, dao phạt bờ, câu liêm và súng từ khắp các cửa ô dồn dập tiến vào thành phố.
Quảng trường Nhà hát Lớn chưa bao giờ đông đến thế, trên quảng trường là cả một rừng cờ đỏ giữa biển người. Trưa 19/8, cuộc mít tinh bắt đầu, sau phút mặc niệm để tưởng nhớ các chiến sỹ đã hy sinh, nhạc “Tiến quân ca” vang lên hùng tráng, tất cả hướng về lá cờ đỏ sao vàng…
Ngay sau đó, dưới sự chỉ đạo của Ủy ban quân sự cách mạng, cuộc mít tinh chuyển thành biểu tình vũ trang, đi đánh chiếm các vị trí đầu não quan trọng của địch. Một nửa quần chúng phía trước tiến về phủ Khâm sai, nổ súng thị uy, hô vang khẩu hiệu ủng hộ cách mạng.
Trước khí thế hùng hậu của quần chúng và sức thuyết phục của đồng chí Nguyễn Khang đoàn quân cách mạng tiến về phủ Khâm sai mà không gặp sức kháng cự nào đáng kể, các đội lính bảo an ngay sau đó chất khí giới nộp cho quân cách mạng.
Chiếm xong phủ Khâm sai, đội Xung phong, Tự vệ và quần chúng tiến sang Tòa thị chính, tại đây Thị trưởng chính quyền bù nhìn Trần Văn Lai đã giao chính quyền lại cho nhân dân. Tại Sở cảnh sát, do được vận động từ trước nên anh em cảnh sát đã ngả về cách mạng nhanh chóng. Việc chiếm trại Bảo an binh gặp nhiều khó khăn hơn, có lúc tưởng chừng như đổ máu vì quân Nhật quyết tâm giữ lấy kho vũ khí, nhưng bằng mưu trí, sự khéo léo của ta, đến 4 giờ chiều quân Nhật đã rút lui.
Tại ngân hàng Đông Dương, do địch viện lẽ phải bảo vệ để giao cho Đồng minh, không thể trao lại cho cách mạng nên quân Nhật tập trung cố thủ. Trước tình hình đó, các đồng chí lãnh đạo sợ rằng nếu cố tiến vào thì kẻ thù sẽ nổ súng gây đổ máu cho quần chúng vì vậy ta đề nghị lực lượng tự vệ cách mạng cùng tham gia bảo vệ với quân Nhật nhưng sau vài ngày anh em tự vệ chiến đấu của ta đã rút đi.
Ngày 19/8/1945. Ảnh Tuổi trẻ
Chiều ngày 19/8, cả Hà Nội ngập tràn trong niềm vui cuộc khởi nghĩa giành chính quyền đã thành công, chính quyền đã nằm trong tay nhân dân. Trong không khí thắng lợi, ngày 20/8/1945 chính quyền cách mạng ra mắt quốc dân trong tiếng vỗ tay vang dội. Hà Nội từ ngày hôm ấy lại trở về với tư cách là người chủ của nước Việt Nam anh hùng.
Thắng lợi ngày 19/8/1945 của nhân dân Hà Nội là thắng lợi của trí tuệ và lòng quả cảm, ngày này đi vào lịch sử dân tộc như một biểu tượng cho thắng lợi chung của cách mạng Tháng Tám trong cả nước.
Kín trời phơi phới vàng sao
Sau khi cuộc khởi nghĩa kết thúc, thành phố Hà Nội vinh dự được chọn làm nơi ra mắt Chính phủ cách mạng lâm thời trước quốc dân đồng bào và trong những ngày cuối tháng 8/1945 Trung ương Đảng và Bác từ Tân Trào về Hà Nội.
Ngày 2/9/1945 trong biển cờ hoa, trước cuộc mít tinh rầm rộ chào đón chính phủ cách mạng của hàng vạn đồng bào Hà Nội và vùng lân cận, Chủ tịch Hồ Chí Minh trịnh trọng đọc bản Tuyên ngôn độc lập chính thức tuyên bố cùng thế giới nền độc lập của Việt Nam và khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Sự kiện ngày 2/9 đã đặt dấu ấn quan trọng, là bước ngoặt lớn trong lịch sử dân tộc và là niềm tự hào của nhân dân Hà Nội.
Trong niềm tự hào chung của toàn dân tộc, giai cấp công nhân và nhân dân Hà Nội có quyền tự hào rằng cuộc khởi nghĩa thắng lợi ở Hà Nội vào ngày 19/8/1945 đã góp phần quan trọng quyết định kết thúc nhanh chóng quá trình tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước.
Với vị trí là một thành phố lớn, một trung tâm kinh tế – chính trị tập trung đầu não của bộ máy chính quyền bù nhìn Bắc Bộ, nơi lực lượng quân đội Nhật đông đảo, thắng lợi của nhân dân Hà Nội đã góp phần làm tan rã nhanh chóng toàn bộ hệ thống bộ máy chính quyền tay sai của Nhật trong cả nước. Giáo sư Trần Văn Giàu đã khẳng định:
“Các nhà viết sử khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám phải ghi công đầu rất lớn cho Đảng bộ và nhân dân Hà Nội trong cuộc chiến đấu mang tính chất quyết định này. Hà Nội có khởi nghĩa thành công ngày 19 tháng Tám thì Huế mới khởi nghĩa thành công ngày 23 và Sài Gòn khi ấy nóng lòng chờ tin Hà Nội. Hà Nội có khởi nghĩa thì Sài Gòn mới làm. Hà Nội có làm sớm thì Sài Gòn mới khỏi trễ nải nguy hiểm. Tuy Sài Gòn đã tập hợp đủ lực lượng, nhưng nếu Hà Nội chưa làm thì vị tất Sài Gòn đã làm vì nhớ mãi kinh nghiêm của tháng 11/1940. Nói khởi nghĩa Hà Nội có tầm quyết định là như vậy”.
Với thắng lợi này, Hà Nội từ một thành phố thuộc địa thương mại, từ nơi đầu não cai trị của chính quyền thực dân và phong kiến đã trở thành trung tâm cách mạng của cả nước, trở thành thủ đô của nước Việt Nam độc lập, thủ đô của một nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á – một nhà nước trong đó nhân dân lao động đã thực sự làm chủ vận mệnh của mình. (…).
Hà Nội mở đầu trận bão cách mạng cuồn cuộn
Thắng lợi ở Hà Nội đã có những ảnh hưởng tích cực tới nhiều địa phương khác trong cả nước, cổ vũ nhân dân các địa phương thêm quyết tâm đấu tranh giành chính quyền. Từ những ngày Việt Minh còn hoạt động bí mật trong thành Hoàng Diệu, những tin tức hoạt động cách mạng đã được truyền đi các tỉnh qua báo chí và qua việc truyền tin của quần chúng trên những tuyến ô tô, xe lửa.
Hình ảnh lá cờ đỏ sao vàng năm cánh tung bay phấp phới nhiều lần trên tháp Rùa giữa hồ Hoàn Kiếm trong thời kỳ tiền khởi nghĩa cũng đã được đồng bào các tỉnh lỵ kể cho nhau nghe với lòng khâm phục, nhân dân vô cùng phấn khởi trước những chiến công của đội danh dự thành Hoàng Diệu.
Trong những ngày tổng khởi nghĩa của cách mạng Tháng Tám, tin tức khởi nghĩa rầm rộ ở Hà Nội bay đi nhanh chóng, được truyền bá đi các tỉnh Bắc Bộ, Trung Bộ và nhiều tỉnh lỵ Nam Bộ làm cho bọn cầm đầu chính quyền tay sai của Nhật ở nhiều nơi thêm hoảng hốt. Cán bộ lãnh đạo khởi nghĩa ở các tỉnh sử dụng những tin tức ấy như một sự hỗ trợ tinh thần để đẩy mạnh việc vận động nhân dân địa phương vùng dậy đạp đổ ách nô lệ, giành quyền làm chủ.
Ngay từ ngày 17/8, tin cuộc biểu tình ở Hà Nội nhanh chóng lan tới các tỉnh thông qua báo chí với đầu đề “Hà Nội khởi nghĩa” khiến cho nhân dân phấn khởi càng thêm tin tưởng vào thắng lợi của Hà Nội.
Ngày 18/8 Đội tuyên truyền ở Hà Nội xung phong đi các tỉnh lỵ loan báo tin Nhật đầu hàng quân Đồng minh vô điều kiện, đội này dùng ô tô cắm cờ đỏ sao vàng làm nhiệm vụ tuyên truyền công khai suốt dọc đường từ Hà Nội đi Phủ Lý, đến Ninh Bình rồi vòng về Nam Định. Được tin đó, khí thế cách mạng của quần chúng càng sục sôi, họ nhanh chóng đi theo tiếng gọi của Đảng đánh đổ chính quyền phản động, thiết lập chính quyền cách mạng.
Stein Tonesson, trong The Vietnames Revolution of 1945, Roosevelt, Ho Chi Minh and De Gaulle a world at war, cho rằng: “Vai trò trọng yếu của cuộc nổi dậy ở Hà Nội là không thể chối cãi được. Việc Hà Nội, thủ phủ của Đông Dương, được tiếp quản ngay từ sáng ngày 19/8/1945 có một ảnh hưởng quan trọng trong việc lan truyền cuộc cách mạng tới các vùng còn lại của nông thôn. Tới một mức độ nhất định, đây là cuộc cách mạng “bằng điện báo” – sử dụng theo cách diễn đạt của L.Trosky. Theo nghĩa này, Cách mạng Tháng Tám là một cuộc cách mạng thành thị giống cách mạng Tháng Mười Nga”.
Ngày 19/8 tin khởi nghĩa ở Hà Nội hoàn toàn thắng lợi được truyền đi nhanh chóng, báo “Tin mới” lập tức đưa tin thắng lợi này đi các tỉnh và “tin khởi nghĩa ở Hà Nội thắng lợi truyền đi như một luồng gió mạnh góp thêm vào trận bão cách mạng đang cuồn cuộn dâng lên trong cả nước”. (…).
Ảnh hưởng của cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội còn vang dội tới các tỉnh miền trung du Bắc Bộ như Phúc Yên, Vĩnh Yên, Phú Thọ và các tỉnh miền Bắc Trung bộ như Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh. Sáng ngày 20/9, tờ báo “Tin mới” nói về cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội được chuyển đến tay các đồng chí lãnh đạo khởi nghĩa ở Phú Thọ lúc bấy giờ. Ngay cả những tỉnh đã hoàn thành nhiệm vụ đánh đổ chính quyền bù nhìn, thiết lập chính quyền cách mạng vẫn tuyên truyền tới quần chúng thắng lợi của Hà Nội, bản tin cuối cùng của ban Thông tin tuyên truyền tỉnh Hà Tĩnh ngày 20/8 báo tin Hà Nội đã khởi nghĩa thắng lợi khiến nhân dân càng thêm phấn khởi, hăng hái tham gia xây dựng chính quyền cách mạng.
Tin tức Hà Nội giải phóng ngày 19/8 dội vào Huế, “thanh thế của Việt Minh và của uy tín của cụ Nguyễn Ái Quốc được lan truyền công khai và rộng khắp càng làm cho tinh thần vốn sôi sục ở Huế như được đẩy tới đỉnh điểm”7, Uỷ ban khởi nghĩa Thuận Hoá quyết định ngày 23/8 sẽ lãnh đạo nhân dân nổi dậy giành chính quyền.
Tin tức về thắng lợi ở Hà Nội cũng được Uỷ ban cũng nhất trí gửi cho vua Bảo Đại kèm theo yêu cầu phải thoái vị và công bố chuyển giao chính quyền cho Việt Minh. Đêm 23/8 từ Hà Nội, Uỷ ban nhân dân Cách mạng Bắc bộ gửi tới hoàng cung một bức điện khẩn với nội dung “Một chính phủ nhân danh Cách mạng lâm thời đã thành lập. Chủ tịch là cụ Hồ Chí Minh. Yêu cầu đức Vua thoái vị ngay để củng cố và thống nhất nền độc lập nước nhà”8. Khi biết rõ cụ Hồ Chí Minh chính là cụ Nguyễn Ái Quốc, vua Bảo Đại nhanh chóng chấp nhận thoái vị và trao ấn kiếm cho đại diện Việt Minh vào ngày 30/8, tự nguyện làm một công dân của nước Việt Nam độc lập.
Những ngày sau đó, tin tức về khởi nghĩa thắng lợi ở Hà Nội còn được truyền tới các tỉnh miền Nam như: Biên Hoà, Gia Định, Cần Thơ… đã tác động sâu sắc đến Đảng bộ, đến các tầng lớp nhân dân và các tôn giáo, đảng phái trong tỉnh. Nghe tin ta cướp chính quyền thắng lợi ở Hà Nội, nhân dân các địa phương nô nức mong chờ đến lượt mình.
Ngày 20/8 trên sóng phát thanh, Xứ uỷ Nam kỳ nhận được tin về Hà Nội nhưng còn chưa chắc chắn, nhưng sau khi nhận được báo cáo của ta từ Bưu Điện các đồng chí lãnh đạo vô cùng phấn khởi phát động quần chúng nhân dân Nam Bộ tiến lên tổng khởi nghĩa giành chính quyền.
Hồ Công Lưu -Trần Văn Kiên
>>Xem bản đầy đủ tại đây: Hà Nội – Cách mạng Tháng Tám 1945
(Trích Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Kỷ niệm 60 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh mùng 2 tháng Chín” (1945-2005), Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội).
* Các tiêu đề chính và phụ do Bee.net.vn đặt
TIN LIÊN QUAN
Việt Nam 