Tuy đã ở thuộc địa lâu nǎm, bạn Xôra của tôi là một người dễ thương. Anh lại rất là hóm hỉnh, điều rất hiếm thấy trong giới anh. Anh có thói quen kỳ quặc là khi nói, gặp vần nào bắt đầu bằng âm cờ là cứ lặp đi lặp lại hai lần liền, khiến cách nói của anh sẽ trở nên ngọt ngào và thú vị khác thường.

Hôm nọ anh đến thǎm tôi. Chỉ nhìn đôi mắt anh nấp sau đôi mục kỉnh to tướng, tôi đoán ngay anh sắp tuôn ra một điều ba hoa gì đó mà anh thường nói. Quả không sai.

– Này ông cụ mình, này! Anh bắt tay tôi, nói. Một Viện hàn… hàn lâm khoa học thuộc… thuộc địa (1) đã được thành lập, cậu biết chứ?

– Biết, ừ! Thì sao?

– ở đấy có một Ban địa lý, một Ban mỹ nghệ, một Ban giáo dục, tức là có bao nhiêu người cần gán vào thì có bấy nhiêu ban. Nhưng ngược lại, thế vẫn còn thiếu một ban, ban quan trọng nhất để cho một viện loại có tầm cỡ nổi bật lên.

– Là ban gì vậy?

– Tớ đã nói đấy: là Ban đạo lý… thuộc… thuộc địa.

– Để mexừ (1) Xôra làm trưởng ban chứ gì?

– Không! Đít tớ đâu có cái thớ hàn… hàn lâm, nhưng tớ có một danh sách những người lương thiện, liêm khiết, yêu nước, xứng đáng được đề nghị đưa vào hàng bất triệt (hay bất tử như người ta gọi theo cách thông tục). Đây là họ, tên, nghề nghiệp của những vị ứng… ứng cử viên của tớ!

Các ông:

Ǎngđrê Béctôlô, thượng nghị sĩ quận Xen, Giám đốc tuyến đường sắt từ Cônggô Thượng đến vùng Hồ Lớn châu Phi.

Sanhô Lêông, thượng nghị sĩ quận Crơdơ, Giám đốc công ty vận tải Marốc.

Saxtơnê Ghiôm, thượng nghị sĩ quận Girôngđơ, Giám đốc Hội hợp nhất Liegiơ đê Hamǎngđa – Tiểu Kabili.

Côkê (Giǎng), thượng nghị sĩ quận Rôn, Giám đốc tổ hợp kỹ nghệ và thương mại Bắc Phi.

Côxne (Hǎngri), thượng nghị sĩ quận Anhđrơ, Giám đốc Công ty Phi châu về thương mại, kỹ thuật và canh nông.

Mácxan (Phrǎngxoa), thượng nghị sĩ quận Cǎngta, Giám đốc Hội buôn bán Tây Phi.

Giêra (Anbe), thượng nghị sĩ quận Acđen, Giám đốc Công ty kền Tân Calêđôni.

Grôđiđiê, thượng nghị sĩ quận Mơdơ, Giám đốc Công ty vận tải ở Marốc.

Hầu tước Đơ Môngteguy, thượng nghị sĩ quận Loa Hạ, Giám đốc các đường xe lửa và các mỏ phốtphát Gápxa ⁽¹⁾.

Marô, thượng nghị sĩ quận Lốt và Garôn, Giám đốc đường sắt từ Cônggô đến vùng Hồ Lớn châu Phi.

Bécsô (Guyxtanh), thượng nghị sĩ quận Anpơ Hạ, Anpơ thấp thuộc các Hội bỏ thầu và khai thác ở Đông Dương, Hội quốc tế nghiên cứu và xây dựng ở Marốc và Hội bỏ thầu ở tây Marốc.

Rulǎng (vâng, cố nhiên), thượng nghị sĩ quận Xen Hạ, Giám đốc ngân hàng của Angiêri và Tuynidi, đường tàu điện từ Ôrǎng đến Hammen – ben – Mátgia và Công ty Marốc Ra và Kalô.

Các ông:

Áccǎmbray, nghị sĩ quận Exnơ, thuộc Tân công ty Phi châu về thương mại, kỹ nghệ và canh nông.

Áctô, nghị sĩ quận Cửa sông Rôn, Giám đốc Công ty Pháp quốc của Tây Phi, trưởng ban trị sự thương quán Pháp – Marốc và những nhà máy đường thuộc địa.

Balǎngđơ, nghị sĩ quận Girông, thuộc Uỷ ban liên bang thuộc địa.

Rơnaden, nghị sĩ quận Anhđrơ, thuộc vùng mỏ Buácpha (Marốc).

Bectôlôni, nghị sĩ quận Xavoa, Lào, thuộc Công ty thương mại Lào.

Cǎmbrudơ, nghị sĩ quận Girông, thuộc Công ty Pháp ở Tôgô.

Satxenhơ Gôiông, nghị sĩ quận Xen, Phó chủ tịch Hội hợp nhất Liegiơ đê Hamǎngđa – Tiểu Kabili.

Duyboǎng (Giắcke), nghị sĩ quận Xavoa, Lào, thuộc Công ty Marốc vôi, ximǎng, và vật liệu xây dựng.

Phơdǎng, nghị sĩ quận Xaôn và Loa, thuộc Tổng công ty Pháp và Đông Dương về lụa.

Oenđen (Phrǎngxoa đờ), nghị sĩ quận Mớc và Môden, thuộc các mỏ thiếc và vônphram ở Bắc Kỳ.

Gaxparanh, nghị sĩ đảo Rêuyniông, thuộc Công ty Pháp ở Tôgô.

Girô (Huybe), nghị sĩ quận Cửa sông Rôn, Giám đốc Ngân hàng Xyri và Công ty Marốc.

Hanê (Anbe), nghị sĩ quận Exnơ, thuộc Công ty thảm Tôn phủ.

Giốtxơ (Prôxpơ), nghị sĩ quận Ơrơ, thuộc Pháp quốc ngân hàng châu Phi xích đạo, của Công ty Phi và Cônggô.

Lusơ, nghị sĩ quận No, thuộc Tổng công ty các xí nghiệp ở Marốc.

– Quả thật, tôi nói với anh bạn, đấy đúng là những người đại diện vừa cho quyền lợi thật sự của cử tri ở Quốc hội Pháp, vừa cho quyền lợi và nền vǎn hoá Pháp ở thuộc địa. Nhưng còn…

– Tớ biết cậu sắp nói gì, Xôra ngắt lời tôi, cậu muốn bảo tớ không nghĩ đến bọn thuộc rượu Rum hay thuộc độc quyền rượu, chứ gì? Nhưng danh sách đã dài và cǎn nhà chứa sẽ bé quá không đủ cho tất cả những con người này. Với lại kỳ tới tớ còn một đề nghị hay hơn nhiều cơ.

Khói thuốc dày đặc thoát ra từ tẩu vây lấy Xôra như hương thơm của những ông chồng chung thuỷ bao quanh thánh Giôdép. Xôra chậm rãi bảo tôi: Cậu có biết là Anbe Xarô đã đổ bể rồi không?

– …

– Đừng vờ ngốc nghếch nữa đi nào! Cậu thừa biết là tớ nói đến con tầu – con tầu duy nhất của Hạm đội Đông Dương – ấy mà… Mà cậu không hiểu gì, thì để tớ kể cho nghe. Muốn có một Hạm đội Đông Dương, thì phải có một chiếc tàu Đông Dương. Thế là người ta cho đóng “con tầu”. Rồi người ta lấy tên vị cầm lái lớn đặt tên cho cái lái lớn. Dung lượng con tầu chạy hơi nước này, khi ra khỏi xưởng, chỉ là 3.500 tấn. Mấy hôm sau, trong bài diễn vǎn của vị cha đỡ đầu lừng danh của nó, nó có dung lượng 6.000 tấn. Mấy tháng sau, trong bài đǎng trên một tờ báo lớn thì dung lượng nó là 60.000 tấn. Phải cái là đáng lẽ phải chạy 12 nút ⁽¹⁾ , thì thoạt đầu nó chỉ chạy có 6 nút thôi.

Bây giờ nó chết giấc.

Để tán thiên hạ, người ta dẫn nó sang chơi Trung Hoa. Vì quên không cho nó đi tàu hoả, đến Thượng Hải, cái của ấy không chịu đi nữa, nó hỏng, nó rỉ nước, nó hư súpde, nó định tự tử, nó chỉ còn là cái… nút thòng lọng. Tưởng chừng con tàu khốn khổ mắc bệnh tim la. Nhưng không hề gì, Đông Dương vẫn kiêu hãnh có hạm đội của mình và có những Xarô của mình.

– Thế cậu nói với tớ làm gì? Tớ sẽ là một thằng vô ơn bội nghĩa.

– Để bảo cậu rằng tớ sẽ là một thằng vô ơn bội nghĩa nếu không đưa ngài thượng thư thuộc địa của chúng ta vào Viện hàn… lâm.

– Với tư cách là đô đốc Hạm đội Đông Dương à?

– Đâu có. Tư cách chủ nhiệm khoa giải phẫu.

– …?

– Phải. Giải phẫu. Ông ta ở đấy là hợp khít. Thế cậu không nghe ông ta nói về “bàn giải phẫu” ở Quảng trường Hoà hợp (2) sao?

Cậu không biết là cả trường đại học y khoa nhốn nháo cả lên vì cái bản tuyên ngôn khoa học của Cụ lớn à? “Ngài yêu quý nhiệm vụ đến quặn cả lòng. Niềm say đắm đối với nỗi cùng cực cao cả gắn những cơn sốt nóng của nó vào da thịt ngài. Nó hoà lửa của nó vào máu ngài, trong huyết quản ngài, cũng như vào đường gân ngài, thớ thịt ngài, cứ như chiếc áo lửa của Nétxuy bám lấy hông lấy cật”.

Tôi thích ngài thượng thư nói. Tôi thích nhìn những đội ngũ đông đảo của họ… Tiếng hô lúc này thốt ra từ lồng ngực tôi… rót vài dòng trong huyết mạch tôi chất độc ác nghiệt mà thánh thần… Có những kẻ mặt tối tǎm không bao giờ có ánh sáng lung linh soi đến. Những lời xưa kia thốt lên từ trái tim vĩ đại nhất… vân vân… Cậu nghĩ xem với những bắp thịt, những đường gân, cái… mặt và những đội ngũ ấy, có thể nặn ra được một vị khai hoá cừ lắm chứ, trừ phi…

Nhưng thôi, ta hãy đi uống vại bia, chúc sức khoẻ Ai Cập Hoàng đế chứ?

NGUYỄN ÁI QUỐC

Báo Le Paria, số 12, tháng 2-1923 và số 14, tháng 5-1923.
cpv.org.vn

——————————–

(1) Ngay sau khi Nguyễn Ái Quốc gửi bản Yêu sách của nhân dân An Nam tới trưởng đoàn các nước dự Hội nghị Vécxây, bọn bồi bút thực dân lồng lộn. Trên tờ Courrier Colonial ra ngày 27-6 có một bài nhan đề Giờ phút nghiêm trọng chỉ trích bản yêu sách : Làm sao một người dân thuộc địa lại có thể dùng bản yêu sách của nhân dân để công kích Chính phủ Pháp. Thật là quá quắt. Cứ theo đà này thì bọn dân thuộc địa sẽ lên ngang hàng với người Pháp chúng ta và sớm trở thành ông chủ của chúng ta. Không được, phải kìm giữ chúng mãi mãi trong vòng nô lệ. Nguyễn Ái Quốc viết bài này là để trả lời bài báo sặc mùi thực dân trên.

(2) Bản Yêu sách của nhân dân An Nam: Nǎm 1918, Chiến tranh thế giới thứ nhất kết thúc. Ngày 18-1-1919, đại biểu các nước đế quốc tham gia chiến tranh họp hội nghị ở Vécxây (Pháp). Hội nghị này (còn gọi là Hội nghị hoà bình Pari) nhằm xác định sự thất bại của Đức và các nước đồng minh của Đức, chia lại thị trường thế giới cho các nước đế quốc thắng trận, chủ yếu là Mỹ, Anh, Pháp.Nhân danh nhóm người yêu nước Việt Nam, Nguyễn Ái Quốc đã gửi đến Hội nghị bản Yêu sách của nhân dân An Nam. Nguyễn Ái Quốc còn thuê in thành truyền đơn, đǎng trên các báo, gửi đến các nhà hoạt động chính trị có tên tuổi, phân phát trong các buổi hội họp, mít tinh, gửi cho Việt kiều ở Pháp và gửi về nước.